Leki i terapie hormonalne w leczeniu niepłodności

Rola regulacji hormonalnej w leczeniu niepłodności

Równowaga hormonalna zwiększa szansę na uzyskanie ciąży. Hormony pełnią istotną funkcję w organizmie kobiety: odpowiadają między innymi za metabolizm, wzrost, dojrzewanie płciowe, a także za płodność. Dlatego w przypadku zaburzenia gospodarki hormonalnej może dojść do problemów w zajściu w ciążę. W takiej sytuacji niezbędne może okazać się wdrożenie leczenia, odpowiednio dopasowanego do potrzeb danej pacjentki. Terapia polega wówczas na podawaniu tabletek lub zastrzyków zawierających hormony. Cały proces trwa co najmniej kilka miesięcy.

Badania hormonalne w diagnostyce niepłodności

Diagnostyka hormonalna bazuje na ocenie stężenia:

• AMH,
• FSH i LH,
• prolaktyny,
• TSH,
• estradiolu,
• progesteronu,
• testosteronu.

Jak poszczególne hormony wpływają na płodność kobiety?

• 
  Progesteron – przygotowanie śluzówki na zagnieżdżenie się w jamie macicy zarodka, warunkowanie utrzymania ciąży, ochrona przed zaburzeniami owulacji i niewydolnością jajników
• Prolaktyna – stymulacja ciałka żółtego do produkcji progesteronu
• FSH i LH – stymulacja dojrzewania komórki jajowej oraz rozwój ciałka żółtego potrzebnego do utrzymania ciąży
• Estradiol – regulacja cykli miesiączkowych, wpływ na rozwój narządów płciowych oraz warunkowanie utrzymania ciąży
• TSH – ochrona przed niedoczynnością tarczycy, a tym samym przed zaburzeniami cyklu miesiączkowego i zaburzeniami owulacji
• AMH – wskazywanie na kobiecą rezerwę jajnikową, a także na obecność PCOS czy przedwczesnego wygasania czynności jajników

Źródła niepłodności żeńskiej o podłożu hormonalnym

• Zaburzenia owulacji
• Endometrioza
• Zespół policystycznych jajników (PCOS)
• Hiperprolaktynemia
• Niedoczynność tarczycy 
• Przedwczesne wygasanie czynności jajników
• Obniżona rezerwa jajnikowa
• Niewydolność przysadki 
• Zespół hipoandrogenowy

Cel leczenia niepłodności z zastosowaniem terapii hormonalnych

Celem leczenia niepłodności z zastosowaniem metod hormonalnych jest doprowadzenie do wzrastania i dojrzewania pęcherzyków w jajniku – co jest możliwe właśnie dzięki wyrównaniu stężenia hormonów w organizmie pacjentki. By jednak móc go zrealizować, niezbędna jest odpowiednia stymulacja gospodarki hormonalnej kobiety starającej się o uzyskanie ciąży. Leczenie polega na stosowaniu leków zawierających właściwie dobrane hormony, które regulują funkcjonowanie nadnerczy, jajników, przysadki mózgowej i podwzgórza.

W przypadku pacjentek, u których niepłodność wynika z zaburzeń owulacji, środki hormonalne podawane są w określonych uprzednio dniach cyklu. W trakcie procesu terapeutycznego pacjentka przyjmuje nie tylko zalecone przez specjalistów hormony, ale i poddaje się regularnym badaniom: krwi oraz badaniu USG jajników. Ma na to na celu oznaczenie hormonów płciowych oraz kontrolowanie dojrzewania pęcherzyka Graafa. Wszystkie te czynności prowadzą do próby zapłodnienia: do bezpośredniego stosunku z partnerem lub pobrania od mężczyzny nasienia i połączenia go z komórką jajową – w ramach procedury in vitro bądź inseminacji domacicznej.

Leki stymulujące owulację

Wśród leków stymulujących owulację w procesie leczenia niepłodności z zastosowaniem terapii hormonalnej stosowany jest między innymi cytrynian klomifenu – antagonista estrogenów. Jego cząsteczki łączą się z receptorami dla estrogenów, blokując je i doprowadzając w rezultacie do wydzielania większej ilości gonadoliberyn. Klomifen jest lekiem stosowanym wśród niejajeczkujących kobiet z prawidłową funkcją tarczycy, odpowiednim poziomem prolaktyny w surowicy krwi oraz bez mlekotoku, w przypadku których występuje endogenna sekrecja estrogenów w formie objawów klinicznych. Lek ten jest najczęściej stosowany przez 4–5 cykli. Jeśli nie dojdzie w tym czasie do uzyskania ciąży, pacjentce zalecane jest zastosowanie gonadotropin.

Stymulacja owulacji może też przebiegać z zastosowaniem egzogennych gonadtropin. W takiej formie jest ona wykonywana wśród pacjentek z hipogonadyzmem hipogonadotropowym. Co istotne, dotyczy to również kobiet z wtórnym hipogonadyzmem hipogonadotropowym związanym z hiperprolaktynemią, nietolerujących antagonistów dopaminy. Egzogenne gonadtropiny wykorzystywane są także wtedy, kiedy stymulacja za pomocą cytrynianu klomifenu nie zakończyła się oczekiwanym rezultatem. Bywają też one stosowane, by pobudzić rozwój i owulację więcej niż jednej dojrzałej komórki jajowej – co jest istotne w przypadku pacjentek starszych oraz kobiet, u których nie udało się ustalić przyczyny niepłodności.

W przypadku niewydolności układu podwzgórzowego, przy zachowaniu wrażliwości przysadki na gonadoliberyny (GnRH), lekiem stymulującym owulację są właśnie gonadoliberyny. W przeciwieństwie do gonadtropin GnRH nie powodują aż tak dużego ryzyka ciąży mnogiej. Z kolei ryzyko hiperstymulacji jajników zostaje prawie całkowicie wyeliminowane. Również ta metoda jest wykorzystywana wśród niepłodnych, niejajeczkujących kobiet i z hipogonadyzmem hipogonadotropowym. Podawanie gonadoliberyn w pompie infuzyjnej sprawdza się też u pacjentek z hiperprolaktynemią.

Inną grupą leków stosowanych podczas stymulacji owulacji są agoniści dopaminy. Środki te hamują wydzielanie prolaktyny przez przysadkę i przywracają odpowiednie funkcjonowanie osi podwzgórze-przysadka-jajnik. Co istotne, agoniści dopaminy przynoszą oczekiwane rezultaty niezależnie od źródła prolaktyny – nawet wydzielające ją gruczolaki przysadki reagują na ich działanie. Leczenie z wykorzystaniem tych środków prowadzi do normalizacji i utrzymania prawidłowego poziomu prolaktyny u mniej więcej 60–85% pacjentek z hiperprolaktynemią.

Leki stosowane w stymulacji owulacji:

• cytrynian klomifenu,
• egzogenne gonadotropiny,
• gonadoliberyny,
• agonisty dopaminy,
• metformina.

Hormonalne przygotowanie do inseminacji domacicznej lub in vitro

Stymulacja owulacji stanowi jeden z elementów procesu terapeutycznego prowadzonego w ramach zarówno inseminacji domacicznej, jak i procedury zapłodnienia pozaustrojowego. Jest ona niezbędna ze względu na brak jajeczkowania u kobiety bądź na skutek braku uzyskania zapłodnienia pomimo regularnych owulacji. Taka praktyka przyczynia się do znacznego wzrostu skuteczności zabiegu inseminacji domacicznej oraz zabiegu in vitro. Warto przy tym podkreślić, że stymulacja hormonalna jajników przebiega według tzw. protokołu stymulacji, opracowywanego indywidualnie, na podstawie danych na temat konkretnej pacjentki, takich jak:

• wiek,
• waga,
• wynik badania USG dopochwowego,
• poziom AMH we krwi.

Skutki uboczne i ryzyka hormonalnego leczenia niepłodności

Środki hormonalne, które pobudzają wytwarzanie pęcherzyków jajnikowych, zazwyczaj nie powodują działań niepożądanych. W całym procesie terapeutycznym niezbędna jest jednak kontrola lekarza, który ocenia, czy liczba pęcherzyków owulacyjnych jest prawidłowa. Liczba pęcherzyków antralnych powinna wynosić od 5 do 15 w każdym jajników. Jeśli jest ich więcej, może to wskazywać na obecność zespołu policystycznych jajników. W przypadku takiego stanu prawdopodobne jest duże zagrożenie dla zdrowia pacjentki: leczenie hormonalne może wówczas wywołać zespół hiperstymulacji jajników.

Porady dla pacjentów przyjmujących leki hormonalne

Należy zaznaczyć, że przyjmowanie leków hormonalnych stymulujących owulację zawsze powinno odbywać się pod ścisłą kontrolą lekarza. Warto pamiętać także o tym, by para starająca się o potomstwo dbała w całym procesie terapeutycznym o stosowanie zdrowej diety, zachowywanie zrównoważonej aktywności fizycznej oraz prowadzenie ogólnie pojmowanego zdrowego stylu życia.