Antykoncepcja a hormonalne leczenie innych schorzeń, takich jak endometrioza czy PCOS

Rola antykoncepcji hormonalnej w leczeniu schorzeń

Celem zastosowania hormonalnego leczenia farmakologicznego w przypadku pacjentek z endometriozą jest „wyciszenie” funkcji jajników oraz zablokowanie stymulującego wpływu estrogenów na przebieg choroby. Odpowiednio dobrane preparaty są wówczas stosowane po to, by „wyciszyć” ogniska endometriozy i zniwelować jednocześnie związane z nią dolegliwości. Podobnych efektów spodziewają się pacjentki z PCOS, przyjmujące hormonalne środki farmakologicznie, zgodnie z zaleceniami lekarza. Doustne środki antykoncepcyjne mogą w ich przypadku regulować cykl miesiączkowy i zredukować natężenie towarzyszących PCOS objawów.

Wpływ hormonalnych metod antykoncepcji na organizm

Badania wykazały, że doustne środki antykoncepcyjne wpływają między innymi na skórę i przydatki skóry, ze względu na oddziaływanie hormonalne lub jatrogenne, związane z ich toksycznością w przypadku niektórych pacjentek. Do potencjalnych skórnych skutków ubocznych ich przyjmowania należą na przykład plamy, łysienie, nadmierne owłosienie, wzmożenie łojotoku, odczyny fotoalergiczne czy wzmożenie objawów trądziku pospolitego. Zalicza się też do nich wahania nastroju, migreny, bóle piersi i głowy, wymioty, nudności, zwiększenie ciśnienia tętniczego, a nawet powikłania zakrzepowo-zatorowe.

Z drugiej strony osoby stosujące u siebie antykoncepcję hormonalną mogą zauważyć wyraźną poprawę wyglądu cery, dzięki hormonom odpowiedzialnym za gospodarkę hormonalną kobiety. Wykorzystywane wówczas środki działają także ogólnoustrojowo, wpływają między innymi na gospodarkę węglowodanową, choroby nowotworowe, układ krążenia, czynność wątroby i pęcherzyka żółciowego, a także na torbiele czynnościowe jajników. Co jednak kluczowe, mogą one przerwać stymulujące oddziaływanie estrogenów u pacjentek z endometriozą. Jednocześnie mogą uregulować cykl miesiączkowy i ograniczyć objawy PCOS, takie jak na przykład hirsutyzm.

Antykoncepcja hormonalna a endometrioza

Leczenie hormonalne, wraz z przyjmowaniem środków przeciwbólowych, stanowi podstawę terapii pacjentek z endometriozą – pod warunkiem, że nie istnieją przeciwwskazania do zastosowania takich metod. Nie jest ono stosowane zazwyczaj wtedy, kiedy kobieta planuje ciążę. Natomiast antykoncepcja hormonalna (AH) jest rekomendowaną formą leczenia endometriozy. Wykorzystywane są wówczas zarówno tabletki jedno-, jak i dwuskładnikowe, a także plastry czy krążki dopochwowe. Możliwe jest też zastosowanie wkładki wewnątrzmacicznej, która wydziela progesteron oraz iniekcje progestagenów.

Endometrioza – co to jest i jakie są jej objawy?

Endometrioza to choroba, która charakteryzuje się rozrostem błony śluzowej macicy, czyli endometrium poza jamą macicy. Część komórek endometrium, wraz z krwią miesiączkową, może przedostawać się do jajowodów i wydostawać przez nie do jamy brzusznej. „Wędrujące” komórki mogą docierać do jajników, jelit, otrzewnej czy ścian pęcherza, pozostawiając tam na zawsze. Endometrioza jest więc stanem tzw. wędrującej śluzówki macicy. I choć u niektórych kobiet przemieszczone komórki nie tworzą ognisk endometriozy, to u wybranych pacjentek może pojawić się taki problem. Uznaje się, że mają na to wpływ w szczególności czynniki genetyczne i środowiskowe, choć przyczyny powstawania endometriozy nie są do końca znane.

Objawy endometriozy:

• ból w pachwinie,
• ból w okolicy odbytu,
• ból w dole brzucha,
• bolesne i obfite miesiączki,
• ból podczas stosunku płciowego,
• plamienia międzymiesiączkowe,
• śladowe ilości krwi w kale i w moczu,
• ból podczas wypróżniania,
• biegunka albo zaparcia,
• nawracające wzdęcia,
• uczucie osłabienia,
• niepłodność.

Endometrioza – jak wykryć?

Endometrioza jest jedną z chorób, które trudno rozpoznać. Podstawowym badaniem diagnostycznym wśród pacjentek, u których podejrzewa się tzw. wędrującą śluzówkę macicy, jest standardowe badanie ginekologiczne. Lekarz ginekolog może wówczas ocenić pozycję, wielkość i ruchomość macicy, jajników, jajowodów, przegrody odbytniczo-pochwowej oraz więzadła krzyżowo-macicznego. Pomocne bywa także badanie obrazowe USG wykonywane przez pochwę lub odbytnicę. Nierzadko specjaliści zalecają również rezonans magnetyczny, pozwalający im na ustalenie lokalizacji zmian chorobowych przed wdrożeniem leczenia chirurgicznego. Rekomendowane jest też wykonywanie badania krwi – poziomu CA–125, a czasami także tomografii komputerowej.

Endometrioza – diagnostyka:

• badanie ginekologiczne,
• badanie obrazowe USG,
• rezonans magnetyczny,
• laparoskopia,
• tomografia komputerowa,
• badanie krwi – poziomu CA–125.

Endometrioza – leczenie:

• leczenie farmakologiczne,
• leczenie chirurgiczne,
• leczenie skojarzone.

Jak antykoncepcja hormonalna może wpływać na przebieg endometriozy?

Szczegółowym celem terapii hormonalnej w przypadku pacjentek z endometriozą jest hamowanie pracy układu hormonalnego, w określonym zakresie. W rezultacie pacjentka doświadcza mniej dolegliwości związanych z endometriozą. Niemniej kluczowe znaczenie ma to, jakie dokładnie środki zostaną zastosowane u danej osoby. Progestageny, będące syntetyczną pochodną naturalnemu progesteronu, wpływają bezpośrednio na ogniska endometriozy, doprowadzając do ich „wyciszania”. Leczenie nimi jest zalecane przede wszystkim tym kobietom, które nie mogą wybrać terapii bazującej na estrogenach.

Leczenie hormonalne endometriozy może też polegać na stosowaniu analogów hormonu uwalniającego gonadotropinę (GnRH). Dochodzi wówczas do tymczasowego wstrzymania produkcji estrogenu przez jajniki. Stan ten porównywany jest do menopauzy. Ze względu na brak stymulacji hormonalnej następuje „wyciszenie” tkanki endometrialnej. Choć jednak leki te mogą zmniejszyć dolegliwości bólowe o nawet 80%, to charakteryzują się dużym odsetkiem skutków ubocznych.

Antykoncepcja hormonalna a zespół policystycznych jajników (PCOS)

Antykoncepcja hormonalna bywa też wykorzystywana w leczeniu PCOS – najczęstszego zaburzenia endokrynologicznego wśród kobiet. Kluczowe znaczenie mają w tym kontekście doustne tabletki antykoncepcyjne, których przyjmowanie uznawane jest za pierwszą linię terapii w PCOS. Takie środki mogą uregulować cykl miesiączkowy pacjentki z zespołem policystycznych jajników, a jednocześnie zniwelować towarzyszące mu objawy, w szczególności hirsutyzm. Należy natomiast zaznaczyć, że istnieją różne doustne środki antykoncepcyjne, a ich dobór powinien wynikać z uwzględnienia wszelkich wskazań i przeciwwskazań do ich wykorzystania. Niezbędne jest też zapoznanie się ze wszystkimi czynnikami ryzyka.

Charakterystyka PCOS i jego wpływ na zdrowie reprodukcyjne

Zespół policystycznych jajników, inaczej PCOS, to stan, w którym dochodzi do zaburzeń hormonalnych, o negatywnym wpływie na funkcjonowanie jajników. I choć w jajnikach powstają pęcherzyki, w których dojrzewa komórka jajowa, to zazwyczaj nie przedostaje się ona do jajowodu, czyli miejsca potencjalnego zapłodnienia. Ostatecznie pęcherzyki obumierają i zmieniają się w niewielkie torbiele. PCOS nazywane jest też zespołem wielotorbielowatych jajników, drobnotorbielkowatych jajników, a także zespołem Steina-Leventhala.

PCOS – objawy:

• rzadkie, nieregularne miesiączki lub ich brak,
• obfite krwawienia miesiączkowe,
• długo utrzymujące się objawy PMS,
• niepłodność,
• nadmierna skłonność do tycia,
• problemy skórne, takie jak trądzik,
• rogowacenie ciemne, tj. ciemne plamki na skórze,
• wielotorbielowate jajniki w obrazie USG,
• łojotok, łysienie, hirsutyzm lub łysienie androgeniczne.

Zespół policystycznych jajników – jak wykryć?

Rozpoznanie zespołu policystycznych jajników wymaga samoobserwacji pacjentki, a w sytuacji dostrzeżenia niepokojących objawów, mogących wskazywać na rozwój PCOS – USG dróg rodnych. Badanie ultrasonograficzne pozwala specjaliście na ocenę wyglądu jajników, które w przypadku PCOS są wypełnione wieloma pęcherzykami. Niezbędne jest też wówczas wykonanie badań hormonalnych, a w tym między innymi oznaczenie wolnego testosteronu, DHEA-S, SHBG i androstendionu. Przy czym uznaje się, że zespół policystycznych jajników można wykryć wtedy, kiedy w jajniku znajduje się 20 pęcherzyków o średnicy 2–9 mm bądź kiedy objętość jajnika wynosi 10 cm3.

PCOS – badania:

• USG dróg rodnych,
• badania hormonalne, a w tym oznaczenie m.in.:
• wolnego testosteronu,
• androstendionu,
• DHEA-S,
• SHBG.

Zespół policystycznych jajników – przyczyny i leczenie

Przyczyną PCOS, czyli zespołu policystycznych jajników są zaburzenia hormonalne, prowadzące do nieprawidłowego funkcjonowania jajników. Uznaje się, że duże znaczenie w rozwoju tej choroby mają w szczególności czynniki genetyczne, a także czynniki środowiskowe, takie jak na przykład dieta. Należy natomiast zaznaczyć, że źródła PCOS nie są do końca znane, choć istnieje wiele hipotez z tym związanych – jedną z nich jest przypuszczenie, że za rozwój zespołu policystycznych jajników odpowiada duże stężenie AMH podczas ciąży u matki pacjentki.

PCOS – leczenie:

• stymulacja jajeczkowania,
• kauteryzacja jajników,
• klinowa resekcja jajników,
• doustna antykoncepcja estrogenowo-gestagenowa,
• dodatkowo: odpowiednia dieta,
• dodatkowo: zrównoważona aktywność fizyczna.

Rola antykoncepcji hormonalnej w leczeniu objawów PCOS

Doustna antykoncepcja estrogenowo-gestagenowa stanowi jedną z metod leczenia zespołu policystycznych jajników. Wykorzystywana jest najczęściej wtedy, kiedy pacjentka nie planuje aktualnie macierzyństwa, ale zależy jej na unormowaniu cyklu – by doprowadzić do regularności w występowaniu miesiączek. Co istotne, hormony zawarte w przyjmowanych środkach doustnych zabezpieczają wówczas endometrium kobiety z PCOS. Niwelują również dolegliwości dotykające pacjentki, takie jak na przykład trądzik czy hirsutyzm. Taka forma leczenia może być stosowana co kilka tygodni, aby wywołać miesiączkę.

Podstawowym mechanizmem działania dwuskładnikowych tabletek antykoncepcyjnych (COC) w przypadku PCOS jest blokowanie folikulogenezy poprzez hamowanie wydzielania gonadotropiny przysadkowej oraz przez bezpośredni wpływ na funkcję jajników. Ich przyjmowanie wiąże się też z ograniczeniem stężenia krążących albumin, co prowadzi do zmniejszenia poziomu siarczanu dehydroepiandrosteronu (DHEAS), który wiążę się z albuminą i oddziałuje na proces wytwarzania androgenów. Efektem zastosowania COC jest też ograniczenie produkcji androgenów obwodowych oraz redukcja stężenia dihydrotestosteronu. Finalnie następuje spadek gonadotropin i powstałych androgenów – co jest głównym celem terapii wśród pacjentek z PCOS.

Indywidualizacja terapii hormonalnej

Niezbędne jest natomiast dostosowanie hormonalnej antykoncepcji do potrzeb pacjentki. Wśród kryteriów doboru doustnych środków antykoncepcyjnych znajduje się rodzaj składowej estrogenu, rodzaje składowej progestagenu oraz dawkowanie każdego z tych hormonów przy stosowaniu połączonym. Istotny jest też w tym kontekście wybór odpowiedniego środka antykoncepcyjnego z uwzględnieniem schorzeń towarzyszących – jeśli takowe występują w danym przypadku. Specjaliści opracowujący plany leczenia dla pacjentek z PCOS biorą też pod uwagę spodziewane rezultaty poszczególnych kuracji hormonalnych oraz prawdopodobne działania niepożądane.

Antykoncepcja hormonalna a leczenie objawów towarzyszących

Antykoncepcja hormonalna pomaga nierzadko w eliminacji objawów towarzyszących endometriozie czy PCOS. Może zapewnić między innymi zmniejszenie bólu i krwawienia w endometriozie oraz zniwelować inne dolegliwości, z którymi boryka się dana pacjentka. W przypadku zespołu policystycznych jajników natomiast antykoncepcja hormonalna pozwala na kontrolę cyklu menstruacyjnego u pacjentek z PCOS. Wśród innych korzyści zdrowotnych, które są prawdopodobne wśród kobiet stosujących takie środki, mieści się w szczególności:

• ograniczenie krwawień macicznych,
• zmniejszenie ryzyka rozwoju nowotworu endometrium,
• zmniejszenie ryzyka rozwoju nowotworu jajników,
• zmniejszenie ryzyka rozwoju nowotworu jelita grubego,
• zmniejszenie ryzyka rozrostu endometrium i rozwoju endometriozy,
• zmniejszenie ryzyka rozwoju torbieli czynnościowych jajnika,
• zmniejszenie ryzyka rozwoju ciąży pozamacicznej,
• zmniejszenie ryzyka rozwoju osteoporozy,
• zniwelowanie objawów hiperandrogenizmu, czyli trądziku, hirsutyzmu i łojotoku,
• redukcja dolegliwości związanych z okresem menstruacyjnym.

Wpływ antykoncepcji hormonalnej na płodność

Planowanie rodziny po farmakologicznym leczeniu hormonalnym jest jak najbardziej dostępne dla pacjentek stosujących taką formą terapii. Doustna antykoncepcja hormonalna jest w pełni odwracalna. Zajście w ciążę jest możliwe zaraz po jej odstawieniu, choć pierwsze cykle mogą być bezowulacyjne. Oznacza to, że wbrew powszechnemu mitowi taka forma zabezpieczenia przed niepożądaną ciążą wcale nie wpływa na zdolność zajścia w ciążę w przyszłości, po zaprzestaniu stosowania dobranych preparatów.